Shërbtorja solli nji kaci plot me zjarm të shkëndijëshëm dhe e shprazi në tangar qi ishte vêndosun ndërmjet kanapehit, ku mbështetej zoja Nasibe, e dy poltronave të zânuna nga zojusha Samiha e nga Reshidi. Ishin kushrîj e miq. Kushrînija u jepte rasë m’u mbledhë shpesh tash në shtëpi të njânit e tash n’ate të tjetrit; miqsija i shtynte m’e zgjatë ndêjën deri mbas mesnate në biseda t’interesueshme, sa herë qi ndodheshin të mbledhun. Gjint e shtëpis e kushrîjt tjerë shkojshin me fjetë heret, sidomos kur argument i bisedimeve kapërcente caqet e kuptimit të tyne; shkojshin nji nga nji, tue lânë vetëm ata të tre qi ishin mâ të kulturuemit e gjith farefisnis.

Me brrylin e rrëmaktë ngulë mbi kupat e gjujve të ngjitun, tue shtrëngue mjekër e faqe në shuplakë të dorës, zoja Nasibe (nuse njizetepesvjeçe) shpupurishte me mashë gacat e tangarit. N’at të luejtun të dorës, unazat qi kishte ndër gishta, lëshojshin xhixhillime të farfurishme. Zojusha Samiha herë shtrinte duert e vogla eburi kah flaka e kuqe e zjarmit për me i nxe, herë i futte në rrypin e lëkurtë qi i shtrëngonte belin, tue u strukë në nji shall leshi të gjânë e të butë qi kishte hjedhë krahvet. Reshidi kishte hupë në fund të poltronës.

Deri n’at ças biseda kish qênë e nxehtë. Mbandej, papritmas, pa kurrnji arsye kishin heshtë të gjithë. Jashtë binte borë e frynte erë. Hove hove, kapakët e dritoreve gjëmojshin, të trandun; poshtë n’ahër, diça dridhej sa herë qi era vërsulej tue fishkullue. Ai të dridhun depërtonte dhe në trupnat e njomë të dy femnave të reja.

Samihaja, ndoshta e shtyme nga ajo frigë e lehtë e paarsyeshme qi i kapë shpesh grât kur fryn era natën, u çue prej poltronës e u ul në kanapeh bri kushrînës së martueme. Tha:

– Reshid, ça po mêndon? Fole nji fjalë…

Reshidi hapi syt. Në ta shkëlqente drita e nji vegimi të largët e të çuditëshëm, më sa i përgjigjej kushrînës me zâ t’âmbël:

Ç’a të tham, moj Samiha? Mjaft kam folë un sonde.

– Na kallzo nji prrallë, Reshid.

Prrallë?!

Më ka marrë malli me ndëgjue nji prrallë…

Zoja e re qeshi. Lëshoi mashën, i a shtrëngoi qafën kushrînës së vogël me krah të rrumbullaktë dhe e ngrehi prej vetes tue bâ:

Ândërrtare e paqortueshme kjo Samihaja e jonë. Mâ tepër se ti, Reshid. Aman, kallzoja nji prrallë se përndryshe po na nisë me qâ si kalamâ.

Qeshte dhe e përkundte me krah.

Reshidi tha:

– Shikoni: s’due ndalime as pyetje të kota. Prrallat janë tisa të hollë qi mëshefin të vërtetën. Prandaj ksaj qi po u kallzoj duhet t’i besoni.

– Po, po, – i a priti Samihaja tue u bâ gati, si fëmijë i vocërr me ndëgjue – Un tash po rrij rahat.

Djali filloi:

– Sikurse do t’a keni ndëgjue sa herë e herë, vendi i ynë motit ishte an’ e kând i populluem me Zâna kângatare. Ç’do kreshtë e kalrtërt, ç’do she gurgullues, ç’do zabel i lulzuem kishte Zânën e vet. Ishin projset e Shqipnis. Ato rrijshin gati me largue mjerimet e të zezat qi merrshin me i u afrue popullit shqiptar. Ndër mëngjese të qarta endshin valle maleve e fushave për me ndjellë të mira mbi komb qi asohere, për hirin e tyne ishte fatlum. Përsillshin të padukshme burrat në luftë e u rrijshin ngjat ndër të mësyme për me u dhânë zêmër. Në ditët e ngadhnjimit ishin përbri poetvet qi këndojshin hymnat e lavdis.

Por fatet ndërruen e erdhën mote të thershme për Shqipnin e mjer. Sablija e Jeniçerve bâni copë-copë selin e Skanderbeut tue e shembë e sodumë mbretnin e lumnueshme të tij. Kur Zânat panë ujin e kulluet të gurrave përzie me gjak të fatosave, rudinat e blera shkretue nga thêmbra e Aziatikut, tempujt e ndritëshëm shndërrue në burgje kualsh, vashat arbnore robnesha në shatorret e të huejit, u shkrehën në nji vajë qi s’donte me pasë mbarim. Qajshin, qajshin pa pushue kângataret qi qenë vaditë me dikue ndër fusha të mëngjesit haren e kangve të harmonishme.

Por edhe vaji ka shijen e vet. Kombi shqiptar, qi rropatej t’u bâjë ball kobeve qi po shprazeshin mbi tê, kishte nji bukuri tragjike. Qëndresa e disprueme e kreshnikve të fundëm u dha Zânave lândë me këndue ndonji kângë e cilla delte, po, e përzieme me vajë, por ishte me gjith këtë ngushullim për shpirtnat e tyne. Mjerisht edhe ky gëzim, i shkurtë e i mallëngjyeshëm si të qeshunit e syve të përlotuem mbaroi pa shpresë kthimi. Shqiptarët nisën me e harrue lumnin e etënve fatosa. U duel kujtimit atdheu i haptë.

Mendimet e deshirimet e tyne u kufizuen ndër caqe të bajrakut. Trimnin e trashigueme filluen t’a përdorin ndër vrasje me shoqishoqin. Për Shqipnin e Mbretit të Madh, për mbretnin e Skanderbeut, asnjâni ndër ta s’kishte pikë malli në zemër. E Zânat s’patën as mbi ça me qâ as mbi ça me këndue, përse ato qajnë e këndojnë vetëm mbi sende të bukura e të mëdhaja; e madhnija e bukurija kishin mbarue në dhên e shqipeve qyshse të bijt e saj s’e njihshin mâ njâni tjetrin për vlla. Kur kânga e vaji, qi janë ushqimi i tyne, erdh tue u mungue, Zânat zunë m’u mërzitë. Mërzija i mbyti nji nga nji. Vdiqën. Por, tue qenë se trupi u qëndron i pahumbshëm e i njomë gjatë motive, deka e tyne i shëmlleu nji gjumi të randë. Vetëm nji mbet gjallë: kângatarja ma e mirë.

Ajo mbështolli trupat e adhurueshëm të Pajtoreve të rudinave në tisa të ndërpashëm, endë me rreze hâne dhe me fletëza drandofillje, e i vendosi rrjesht e rrjesht në nji shpellë të shkëlqyeshme kristali. Mbandej, mbasi e ndiente t’afërme dhe dekën e vet, hypi mbi majën mâ t’epër me i thânë lâmtumirë Shqipnis së robnueme. E, tue shetitë synin prej maleve në det, prej Pindit në Veleçik, dy lotët e fundëm i rrëshqitën mollzave e i ranë në tokë (Qyshë at ditë, aty, për gjith prendverë mugullojnë dy çufta lulesh e këndojnë dy bylbyla).

Po zbardhullonte agimi në hapsin e qiellit. Zâna zbriti tu krojet e kullueta me pi ujin qi sa herë kishte pasqyrue fytyrën e saj, dikur të gëzueshme.  Në logun ma të gjelbër, ku bari kishte bijtë mâ i butë, vallzoi vetëm për herën e fundit, shpirtin pezull në mall të shoqeve qi përpara kërcejshin me te; pushoi tue heshtë nën hijet e âmbla ku kishte zhegitë me motra. U ul me hov notarak nëpër prrue shkumues qi i a lëmoi me valë t’argjenta gjymtyrët e bardha. Shetiti nëpër vetmit e erândëshme të rudinave ku lulet çelshin vetëm për tê. Kështu gjith dita i kaloi tue u përkundë në kujtime. Hâna, kur duel nga nji vetull mali për me prarue bjeshkët e hapta, e gjete të shtrieme mbi një shtrojë t’ershme bathrash, me zemër të frytë prej idhnimit.

Nji bylbyl i mëshefun ndër gjethë, nisi me këndue. Majet e papërlyeme ngriheshin kah qielli me nji madhni viganash të mujtun por jo të shtruem. Dedhej ndër lugina zhaurrima e ujnave e zâni i tyne, qi muzgu zmadhonte, merrte në largsi gjasimin e nji vaji të ndryem. Të fërshlluemit e pyjeve dukej si  nji të vrumulisun disprimi. Por bylbyli qi cërcërronte papushue e shtyni dhe ate me këndue, mâ parë lehtas e pastaj me zâ ma të çelun. Shkulmat muzikorë të kângës së saj u shprazën në kaltërtit e prarueme të natës.

Hâna e ndali udhtimin e vet ajruer: rrezet i u ngrinë e s’patën mâ kurrnji të dridhun. Ujnat ecën mâ kadalë për me ndëgjue të Lumen e Krojeve. Gjethet menë piplimin. Bylbyli preu vargun në gjymsë dhe fluturoi në nji gem mâ t’afërm e t’ultë për mos me humbë as nji notë të melodis së përmallshme. Zâna këndonte e rrëmbyeme në vegime të kalesës e t’ardhjes, mbi shesh të lulzuem, në heshtin e paskajshme. E mendonte se njeri i gjallë nuk ishte tue e ndëgjue.

Por n’ato naltësina të pastra, qilloi nji bari, stërnip i një luftari të Skandërbeut, q’ish zhgulë prej fushës me gjallue në vobsin e lirë të maleve. Ai e ndieu për së largu kângën e thekshme dhe u avit për m’e shijue ma mirë. I mëshefun mbas nji ahi, ndëgjoi gjith natën edhe e nxuni fillim e mbarim.

Thonë se n’at kângë ndëgjohej zhurmë djepash të përkundun e zâ nânash qi u ndjellin gjumin fatosave t’ardhshëm; gurgullimi i kronit qi ep me pi ujë në vogli dhe jehona e malit të lindjes.

Thonë se n’at kangë ndëgjohej nji rrapamë hekurash qi thehen bashkë me nji krisëm armësh të lira; brohori darsmash  lart-ushtuese e urata e nji populli të lum ndër tempuj t’atdheut.

Thonë se n’at kângë ndëgjohej thirrja kumbore e fartorve ndër ara të punueme e jeta e makinave të panumrueshme të lëvizuna nga lumijet shqiptare; nji të rrahun i pambaruem flatrash ngadhnjyese shqipesh e zgjimi i jehueshëm i kumbonve të Krues.

N’agim Zana prani. Kur leu drita, vrojti hijen e bariut tue u zgjatë bashkë me ate t’ahit mbi barin e voesuem. Kërceu mbë kambë. Aty për aty desht t’a shitojë; por përvujtnia e rrëmbimi qi pau të shkruem në fytyrën e re, i a mbushën shpirtin me mëshirë.

– Ça don ti këtu?

Ai pëshpëriti tue u dridhë:

Kânga më ka tërhjekë…

Atëhere, tha ajo, tue e shikue ngultas ndër sy:

– Kush ta dijë m’e përsëritë ndër mote t’ardhshme kët kângë, ai ka me ngjallë Zânat e dekuna.

U bâ hije e u zhduk.

Kângën e Zânës së fundme, ai bariu i a mësoi nuses së vet, e cila me te u ndillte gjumin djelmve e vajzave qi pat prej tij. Djelmt e kënduen, kur u rritën, tue kullotë grigjët nëpër bjeshkë; vajzat e muerën me vete, tue u nusnue, ndër male të largta. Kështu kânga u përhap an’e kând. Por tue kapërcye, gjatë moteve, gojë në gojë e mal në mal, u ndërrue. Shum fjalë i tretën, tjera i u shtuen. Samihaja qi deri n’at ças kishte ndëgjue me verejtje tue heshtë edhe kur pyetjet i vijshin vetvetiu tu buza, s’mujt mâ me durue por bâni:

– Atëherë kanga e Zanës së fundme paska humbë?

Reshidi buzqeshi e përgjegji:

– S’ka humbë, jo: âsht e mëshefun, pak aty, pak këtu, ndër kângë e valle t’ona. Âsht e shpërdame gjithkund nëpër Shqipni. Gjithcili prej nesh e din nga nji fjalë të saj. Duhet m’e zbulue varg për varg tue e nxjerrë nga kujtimet e pleqve, nga gjykimet e urta të burrave, nga buzët e njoma të vashave qi dashunija mbushë me fshâme t’âmbla, nga goja uruese e grave shqiptare, nga kthilmat e hovshme të djelmoshave. Duhet me pyetë nji nga nji jehohët e maleve qi tash mija vjetsh ndëgjojnë thirrjet e kombit. Pyjet t’ona në bardhnin e hânë-plotjeve prendverore pëshpërisin vargje të saj qi duhen mbledhë; kroje e prroje e dijnë nji pjesë; valët e detit e këndojnë, natën, nën syt e njehun ari të hyllsive.

Reshidi pushoi. Zoja Nasibe, mbas nji grime, pyeti me nji zâ gjymsë serioz por ku tingllonte ânda e gjinikueme prej prrallës:

– Po Zânat e flejnë gjithnji në shpellën kristalore?

– Flêjnë e presin. Rrethue me dritë t’ylbertë, në palët e ndërpashme të tisavet, mbi lule të shkapaderdhuna an’e kând qi ruejnë përherë nji freski agimore, flejnë rrjesht e rrjesht, në vorrezë të ndritëshme, tue pritë ditën e zgjimit. Flêjnë e ândrrojnë lumnit e ardhshme të kombit t’onë. Edhe dita do të vijë qi nji kângatar arbnuer, mbasi të ketë bashkue vargjet e shpërdame të kângës së mrekullueshme, do t’i këndojë pa pritë në mes të popullit të çuditun.

N’at ças Zanat kanë m’u ngjallë me nji të fshâme ngushullimi, shpella ka me shkëlqye mbi maje të maleve si nji agim i ri e prej saj kanë me dalë tuba-tuba e dora-dora kângataret hyjnore për me zbritë në fushat e atdheut. Prendvera të patregueshme kanë m’e gjelbrue tokën tonë.

Kroje gëzimi kanë m’u çelë në ç’do kând të Shqipnis. Lavdija e Fatbardhsija, këto dy mbretnesha të pashoqe, kanë me mbretnue ndër ne. Lulet t’ona, qi sod mbulojnë vorre dëshmorësh, kanë m’u gërshetue në kunora kremtimesh. Shqipet e moçme kanë me goditë çerdhe të reja mbi majet e thepisuna. Bylbylat kanë me përkundë ndër net hâne dashunin qi ka m’u derdhë prej qiejve të lirë mbi popull shqiptar.

Zoja Nasibe dhe Samihaja, syt e mbushun me dritë vegimesh të hareshme, pyetën të dyja njiheret:

– Kush ka m’e gjetë kângën e humbun?

– Kush ka me na i ngjallë Zânat?

Në zânin e tyne tingllonte nji deshirim i pafund.

Reshidi nuk çeli gojë.

Jashtë binte borë e frynte erë. Gacat në tangar i kishte mbulue hini. Dy kushrînat, të përqafuna njâna me tjetrën, kishin heshtë e po ândrrojshin, me sy çelë ditët e lumnis s’ardhshme.

Në fund Reshidi pëshpëriti: si t’u jepte përgjegje mendimeve të thella të tij:

– Kush e di!…

This blog post has been Digiproved © 2021