– S’e kemi fort larg – më thanë: njaty në gji të qafës.

Ecme edhe do, tue u ngjitun në mal të Shoshit. S’vonoi shum e u dukne kullat e lagjes ku banonte Gjo’ Mala. Për te më kishin sigurue se an’e kand Dukagjinit, s’ishte njeri ma i zoti qi i bjen zamares. I lëshuen nji za. Menjiherë u ndigjue përgjegja. Ata të kullës së tij na ftojshin: Urdhno kha nalt, Shkodër; e mirë se të pru Zoti! – Por unë i u luta Gjo’ Malës qi mos të pritonte me ardhë aty jashtë, sipër nji stomi mbulue me bar të butë afër udhe, nën nji qershi shatorre qi lëshonte hije të lehta rreth e rrotull. Sa pash Gjo’ Malën u pendova për at trill qi më kapi m’e ftue të dali para shtëpije. Ishte dashtë t’i shkojshem unë mbrenda në shtëpi. Vocrrak, i molisun gjymtyrësh nga mosha e shtyme, i përkulun mbi nji shkop, fytyrën mbushë me rrudha t’imta, kokërdhokët e zhdukën në gropën e syve, prap se prap, për çudi të Perendis, ai mujte gjithënji me lëvizë edhe jo me zorim tepër të madh.

– Sa vjetsh asht, amana? – pyeta dashamirët dukagjinas qi më përsiellshin nder endje të mija.

– Ai thotë se i ka kapercye të njiqindat.

U ul plaku kundruell meje. Hapi qepallat, u përpoq disi të nxjerri jashtë kokerdhokët e syvet si kaçamilli ata të vett për të shikue. Duket qi më pau se dishka shëndriti në grreçat e errët. U falëm. Shëndërruem kutijat e duhanit. Shifte ai? Mbas gjaset po, se dijti të çeli kutin e madhe t’eme, të shkëpusi nga tuba letrën e cingares dhe t’a mbështjelli mbasi qi vndoi me të duhanin. Fytyra e tij (tash e shifshem ma mirë) gitte si lëbokur plasa plasa lisi, por e lëmuet. Lëkura e fytyrës dukej si e endun me fije bimore. Goja pa dhambë kishte humbë vizatimin natyruer në nji shtrembënim vijash të holla të panjehuna. N’at gojë vuni zamaren, mbasi qi e nxori nga xhepi i mitanit.

Prej atij stomi ku rrijshim, shikimi i ynë siellej e soditte nji anfitheatër të madhnueshëm malesh, gjymsa në dritë e gjyms anë hije. Ish ajo orë e mbasdites, në të cilën dielli derdh n’ajri arin e vet ma të kulluet tue veshë edhe ngjyrat tjera si me nji pluhun të praruem qi reshet e zen vend lehtas gjithëkah e gjithëkund.

Gjo’ Mala filloi me nji notë të naltë e të hollë në gjasim të nji thirrjeje, së cilës i u përgjegjën tinguj të shumllojshëm qi gufojshin herë pështjelluetas shllunga shllunga dhe herë qartas fjollë fjollë në nji shkembim të parreshtun valësh të gjana e valësh të ngushta. Muziktari i pagëdhenun nuk dinte me zgjedhë nji themë melodike e m’e shtjellue në varjacione a m’e dredhë në shëndërrime të ndryshme. Jona e tij s’kishte as fillim as mbarim, as nuk kishte kurrfarë përpjestimi, ashtu si nuk kanë as kanga e prronit, as symfonija e pullit, as cingrimi ngazelluer i zogjvet në të zbardhun të ditës.

Ajo lloj muzike (nëse mund të quhej muzikë) nuk më bani përshtypje. Vargu monoton i tingujve të saj, gërshetue pa rend e pa vend nisi me m’a lodhun veshin. Ashtu duket s’pari. Por dal-kadalë ato zane qi ngjiten e zbresin, qi kumbojnë e shuhen, qi marrin hove të paprituna për t’u këputun në nji dridhje të hollë e të zgjatun, t’a depërtojnë thellësisht shpirtin.

M’ishin ngja në fillim si nji përsëritje e kandëshme e shushurimit t’ujnave, e fëshëllimit të gjetheve të pyllit, e fërshtizave bukurisht të lakueme të bylbylit: nji riprodhim mjeshtruer i zaneve të natyrës: nji jehonë e thjeshtë e jetës polifonike të bjeshkëve të Shoshit, të Balzajve plot rudina gjelbërore ku nën qiellin ma të kalthër qi priret mbi Shqipni, shpërthen hareja e mystershme dhe fshamja e përmallshëme e mugullimeve bimore në gjinin e të cilave gjejnë strehë hyjnit e fundit t’Illyris.

Flladi i verës në rrafshnalte të blera zgjon tinguj e zhurma, kumbime e përshpëritje dhe me ta endë symfonit ajrore të veta. Zamarja e Gjo’ Malës m’u duk, njiherë s’pari, se valët melodike të përhapuna n’ajri i kishte robnue në za të vet. Por, jo: u kujtova se dishka e paspjegueshme lumnonte e mjerohej në jonën e dredhun me thjeshtësi por edhe me mjeshtri nga buza e rrudhun dhe nga gishtat e thatë të plakut. N’at zamare mshefej nji sekret.

Era kalon me zane ajrore e t’a ledhaton veshin me nji shamtinë të harmonishme e t’ikëshme. Jona e asaj zamarje depërtonte thellë përbrenda e të thekte shpirtin, zgjonte kujtime, ngjallte ndiesi të fjetuna, të therte me ahtin e nji malli të panjoftun. Ishin, po, zanet e përditëshme të Shoshit, të pyllit mëngjesuer, të prroni qi ndër net maji këndon mysteret e Orëve e të Zanave, t’Erës qi sjell mbi flatra flladitëse lajmet shqetesuese të largësis, – ishin, po, zanet e natyrës, por të përshkueme nëpër nji emzër ndiese njeriu. Në thalb t’asaj melodije dalloheshin hov hov nota trishtimi, tinguj krenarë ringjalljeje, tringullima ngadhnjyese, shpërthim vallesh dhe nji rig vaji, nji rig i hollë por i pashterrshëm vaji në të cilin ngjyhej zani i vërtetë i muziktarit të pagëdhenun.

Me sy e me gojë të zhdukun në gropa rrudhash, qepallat ulë mbi bebe të fikuna, si i ndrym në vetvete, si i robnuem në kujtime të lashta, Gjo’ Mala i binte zamares dhe gjithëkushi ndiente përmbrenda nji zbutje të travajve shpirtnore. Kur pushoi e gjuejta me shum pyetje:

– Kush të ka mësue me i ra kaq mirë?

– Prej vedit , lum zotnija, tue ruejtë dhent në vetmi…

– Me ç’farë drujet e bane at zamare?

– I bajmë me dru shtogut e ulzet…

– Kangën qi more, a e ke ndigjue a por e ke qitë ti vetë?

Plaku hapi pak sa qepallat; nji dritë buroi nga kokërrdhokët e gropuem: shikoi qytetarin. Kishte kuptue ndoshta se ky me at pyetje donte m i depërtue në mshefsit ma ziliqarisht të ruejtuna të zemrës së tij.

– Pak vetë, e pak marrë aty këtu, – u përgjigj mbas nji grime. S’e ngjata tortë, Veshtrimi i atyne fjalvet ishte i qartë. Kishte marrë aty-këtu zanet qi përditë i kumbojshin në vesh, zanet e natyrës qi e rrethonte, e i kishte melmye me undyrën e ndiesive të veta ma të gjalla, i kishte kullue nëpër mrekullin e dridhjes përpara bukuris qi i përftohej në shpirtin primitiv. E atëhere unë i a hodha edhe nji pyetje shporuese:

– Ti dishka shef kur i bjen zamares…

– I kam sytë mbyllë, zotni; si mund të shof me sy të mbyllun?

– Dishka shef me sy të shpirtit… Shka shef? Thuejma.

– Hijet qi zbresin, zotni. Kurrgja tjetër veçse hijet qi janë kah na mbulojnë mue edhe malet…

E luta me na e marrë edhe nji kangë.

Tashti asaj vale tingujsh unë i a dijsha veshtrimin.

Plaku njiqindvjeçar lotonte mbi damin e moteve, mbi ligështimin e zakoneve bujare. Ata gishta mbetun të shkathët në nji trup të zhgrehun nuk ishin vaditë vetëm të përshkohen plot mjeshtri gjatë birave të zamares, por edhe me drejtue plorin ndër ara, me lëshue uj nder vada, me rrokë pushkën për nderë të veten e për mproje të fisit, me nxjerrë mjaltën nga zgjojt e bletve, me shtrue bukën e mikpritjes pranë votrës flakuese.

Vetëm nji njeri qi njef themelisht jetën në shfaqjet ma të ndërliqme të saja din të nxjerri zane njimtuese nga veflat muzikore. Gjo’ Mala këndonte madhështin e gojdhanave fisnike dhe qante mbi zvërdhimin e asaj madhështije. Këndonte nxehtësin ngushulluese të votrave shqiptare dhe trembej tue kundrue ret e zeza plot stuhi qi kërcnoheshin në skaj të qiellit me i a përkulë atyne votrave tymin e ndrejtë.

“Lamtumirë, ju Orë të Bardha të Maleve, pajtore të vërtyteve jetësore të kombit! Lamtumirë, Zana, ju të Lumet e Natës qi nën sy të panjehun të hyllsive bajshit roje ke caqet qi kombi shuguroi me gjak! Hijet po zbresin mbi jue dhe mbi maje! Bukurija njerzore qi deri tash rrethoi me rreze nderi e bujarije jetën e Shqiptarit, po prendon. Ndore t’Ande, o Zot, në këto hije qi po zbresin!”

Këte m’u duk se thonte në Çilikok të Shoshit zamarja me gjashtë bira e Gjo’ Malës.

“Shejzat” nr. 9-10/1960

This blog post has been Digiproved © 2021