Dy rrymat kryesore të mendimit që janë shfaqur në literaturën sociologjike për origjinën e kombit janë modernizmi dhe etno-simbolizmi.

Më shpesh artikulohet teoria moderniste, teoricienët më kryesorë të së cilës janë Ernest Gellner dhe Erik Hobsbaum.

Për Gellner, kombi nuk ka ekzistuar në epokën para-moderne, por është thjesht një rrjedhojë e proçeseve modernizuese, shtysa e të cilave ishte Revolucioni Francez dhe dobësimi i strukturave të autoritetit para-modern, monarkik dhe fetar. Gellner frymëzohet nga Ruso, kur formulon thënien e tij më të famshme. “Kombet nuk kanë kërthize”

Kurse Hobsbaum propozon një model marksist të “prodhimit” identitar të kombeve  nga sipër-poshtë. Sipas tij përfaqësimi simbolik i kombit në flamuj si dhe hulumtimet në të shkuarën e tij janë mitizime dhe fabrikime.

Teoria instrumentaliste e Hobasbaum përforcohet nga postmodernistët që shkojnë më tej duke theksuar përfundimet e nxjerra nga ky studiues.

Benedict Anderson, përfaqësuesi i teorisë postmoderne thotë që kombet janë “komunitete te përfytyruara”. Ky përkufizim është më i përhapuri nëpër rrethet akademike europiane të sotme.

Si argument për pavërtetësine e vazhdimësive, ai jep përparimin e organeve të shtypit në kapitalizëm,  si krijuese të identiteve kombëtare. Megjithkëtë Anderson nuk tregohet armiqësor ndaj idesë së një bote të ndarë në kombe.Teoria moderniste dhe postmoderniste kanë një të përbashkët. Të dyja mohojnë vazhdimësinë historike të kombeve dhe rrënjët e tyre para-moderne.

Përcaktimet e Gellner dhe Hobsbaum hasin në disa vështirësi të pamohueshme.

Hobsbaum nuk mund të konsiderohet si historian tipik, idhtar i një të vërtete asnjëanëse. Ai u mundua ti shpjegonte fenomenet historike nëpërmjet tejqyrës ideologjike komuniste.

Eshtë e çuditshme sesi një historian marksist befas u kthye në autorin e preferuar të qarqeve globaliste. Arsyet për këtë mund të nxirren nga kthesat që rrugëtimi intelektual i Erik Hobsbaum mori, përgjatë shekullit të njëzet. Fillesa e karrierës së tij u karakterizua nga një stalinizëm i papërkulur. Edhe pasi Hrushovi dënoi krimet e Stalinit, Hobsbaum nuk e hodhi tutje tesrën e partisë komuniste britanike deri në shpërbërjen e saj në vitin 1991. Interesant ishte reagimi i tij ndaj ndërhyrjes ushtarake sovjetike në Hungari. Teksa shokët e tij të partisë nxituan të distancoheshin nga stalinizmi, Hobsbaum justifikonte masakrat sovjetike në gazetën britanike “The Daily Worker”

“Të gjithë socialistët duhet të jenë në gjendje të kuptojnë se Hungaria e Midzenjit, e cila ndoshta do të ishte bërë bazë për kundërrevolucion, do të ishte një rrezik i rëndë dhe akut për BRSS, Jugosllavinë, Çekosllovakinë dhe Rumaninë që kufizohen me të.

“Po të kishim qenë në pozitën e qeverisë sovjetike, duhet të kishim ndërhyrë; nëse do të ishim në pozitën e qeverisë jugosllave, do ta kishim aprovuar ndërhyrjen”

“Teksa miratojmë, me një zemër të rënduar, atë që po ndodh në Hungari, duhet të themi gjithashtu sinqerisht se ne mendojmë se BRSS duhet të tërheqë trupat e saj nga vendi sa më shpejt që të jetë e mundur.

“Kjo duhet thënë nga Partia Komuniste Britanike nëse publiku britanik duhet të ketë besim në sinqeritetin dhe gjykimin tonë; dhe nëse nuk e kanë, si mund të presim që ata të ndjekin udhën tonë?

“Dhe në qoftë se ata nuk ndjekin udhëheqjen tonë, si mund të shpresojmë të ndihmojmë kauzën e shteteve ekzistuese socialiste për të cilat ne e dimë se socializmi në botë dhe në Britani varet shumë?”

Duhej të mbërrinte një figurë e fuqishme dhe kërcënuese në politikën Britanike si Margaret Thatcher, që Hobsbaum të ndryshonte pikëpamjet e tij tërësisht e të merrte kthesë 180 gradë. Stalinisti i vjetër tashmë u kthye në reformist pasi përjetoi rënien përfundimtare të Bashkimit Sovjetik. Një rënie të cilën ai prapësëprapë refuzonte ta vlerësonte si të domosdoshme duke e etiketuar si “traumatike për të gjithë socialistët”

Strategjia afatgjatë e Margaret Thatcher shkatërroi aspiratat e Laburistëve të vjetër për pushtet, e kështu duhej një fuqi e re për të kundërshtuar rendin Theçerian mbizotërues. Laburistët e rinj donin të paktën të ruanin statusin e partisë, por në të njejtën kohë, tradhtuan shumë nga parimet e vjetra të pararendësve përfshirë këtu edhe përqëndrimin e vëmendjes tek klasa punëtore. Rruga e tretë u bë programi i ri i Laburistëve, dhe Hobsbaum duke mos pasur rrugëdalje, u rreshtua përkrah kësaj ideologjie. Dalëngadalë, ndryshoi qendrim ndaj stalinizmit, formoi opinione pozitive ndaj globalizmit dhe u shndërrua në kukullën e tyre. “Unë jam marksist, por jo komunist” deklaroi ai më vonë.

Më pas nën patronazhin e miliarderit George Soros, ai botoi librin “Epoka e ekstremeve”, i fundit në vazhdë të nje triologjie kërkimesh historike. Natyrisht ky libër u kundërshtua nga marksistët aktivë të cilët nuk e konsideronin më Hobsbaum si njeriun e tyre. Pikërisht në këto kohë Hobsbaum kërkoi të përforcojë hipotezën e Ernest Gellner për nacionalizmin. Hobsbaum u përgëzua nga miqtë e tij globalistë, u armiqësua nga grupet komuniste, dhe iu ngrit lapidar nga marksistët subversionistë të cilët i mbijetuan dështimeve të komunizmit duke u tërhequr për të rivlerësuar edhe njëherë, bazën teorike ose më mirë, fasadën.

Ernest Gellner nga ana tjetër nuk u prononcua kurrë si marksist e as nuk u përpoq të ngrinte teori instrumentaliste. Ai ishte një dishepull i Karl Popper, dhe i metodës shkencore Popperiane.

Gellner ia atribuon rëndësinë kombit, vetëm në një kontekst modern. Ky kontekst përmban në thelb, konceptin e një shteti territorial që mohon etninë si njësi përkufizuese.

Fakti i çështjes është se Gellner kërkoi ta paraqesë kombin  si  një realitet kalimtar, i destinuar të zhduket me ardhjen e një forme më të avancuar organizimi politik, por nuk dha referenca të qarta për llojin e këtij organizimi. Këtu vihet re më qartë tendenca jo teleologjike që ai ka.

Logjika e Gellner funksionon sipas një pikëpamje të caktuar të historisë, ku vë në pah specializimin e mënyrës së prodhimit si forcën parësore  të kombformimit.

Prandaj ai e ndan historinë në tre periudha. Periudha e parë është periudha para agrare, periudha e dytë është agrare, dhe periudha e tretë është ajo industriale. Në periudhën e tretë, sipas Gellnerit, kombi është “shpikur” për tiu përgjigjur nevojave të kohës. Megjithatë vetë Gellneri e kuptoi se teoria e tij nuk i përgjigjej nacionalizmave të Ballkanit dhe Europës Lindore. Ai e përmend vetë këtë dobësi në rastin e nacionalizmit grek. Veçse metoda Popperiane nuk e toleron vërtetësine e pjesshme të një hipoteze. Nëse një hipotezë nuk i përgjigjet të gjitha kërkesave shkencore, atëhere ajo hidhet poshtë. Por Gellner nuk u mjaftua me këtë dhe u përpoq ta ndryshonte datën e mbërritjes së modernitetit duke e çuar mbrapa në kohë deri tek Reformacioni protestant. Edhe nëse do e pranonim këtë gjë, teoria e industrializimit nuk do të ishte më e vlefshme.

Edhe pse Gellner parashikoi se nacionalizmi do ta humbë vlerën në një shoqëri të industrializuar, në fakt ka ndodhur e kundërta. Nacionalizmi Bask në Spanjë, kryengritja Katalanase, luftrat për pavarësi dhe autonomi të Irlandës, Skocisë e Uellsit, shpërbërja e Jugosllavisë në Ballkan dhe rezistenca e Europës lindore ndaj asimilimit rus, janë shembuj të qartë të përshkallëzimit e zgjerimit të ideve kombëtare në Europë, edhe pas industrializimit masiv.

Modernizmi i zymtë i dyshes Gellner/Hobsbaum, kundërshtohet nga Anthony D. Smith, krijues i teorisë Etno-simboliste.

Përkufizimi etno-simbolik i nacionalizmit është si më poshtë:

“Një lëvizje ideologjike për arritjen dhe ruajtjen e autonomisë, unitetit dhe identitetit të në popullate, anëtarë të së cilës e konsiderojnë atë si komb real ose potencial.”

Kurse komuniteti etnik është “Një popullatë njerëzore me një emër, që funksionon rreth një miti të prejardhjes së përbashkët, kujtimeve dhe elementëve kulturorë të tillë, të bashkëlidhur me një territor historik, dhe të solidarizuar deri në njëfarë mase”

Për më tepër, komunitetet etnike përparojnë  përmes tranzicionit epokal, duke u shndërruar nga një komunitet etnik , në një komb të realizuar plotësisht me anë të politizimit,  të etnisë (ethnie) duke e bërë atë subjekt politik sipas standardeve moderne. Për nacionalistët ky proces standardizimi nënkupton:

1. Krijimin e një kulture të lartë letrare.

2. Të pasurit e një kombi organik homogjen.

3. Të pasurit një atdhe, dhe një shtet të pavarur.

Sqarojmë se këtu me politizim nuk nënkuptojmë as “ndërtim” të kombit e as “shpikje”, por thjesht vazhdimësinë dhe emancipimin  e grupit etnik me kujtime dhe kulturë kolektive, në komb. Pra, përshtatje të kushtëzimeve kryesore përfaqësuese të kombit. Kjo përshtatje  jo vetëm që nuk pengon zhvillimin e mëtejshëm të kombit, por i jep atij forcën për tu rigjeneruar moralisht. Pavarësisht pohimit të Smith mbi zanafillën moderne të emancipimit të kombit, ai gjithashtu deklaron se kombe të zhvilluara ka pasur edhe në para-modernitet, si përshëmbull Anglia dhe Franca. Sipas specifikave komb-përkufizuese të Smith, i bie dhe që në antikitet, të kenë ekzistuar kombe. Përkatësisht Egjipti dhe Asiria.

Duhet përmendur se termat e qasjes Gellner/Hobsbaum shpeshherë ngatërrohen ose përdorën nga narrativa keqdashëse për të delegjitimuar të drejtën e kombeve për të mos u shpërbërë. Termat janë të ndryshëm. “Prodhim”, “Ndërtim”, “Krijim”, “Shpikje”, “Fabrikim”.

Teoria moderniste implikon dhe çështjen kombëtare shqiptare. Duke u mbështetur në këto ide, dhe duke shtuar shtrëmbërime substanciale, studiuesja e osmanistikës Nathalie Clayer ka bërë një libër me titullin “Në fillimet e nacionalizmit shqiptar”, ku në mënyrë tendencioze paraqet në kundërshtim me të vërtetën, idenë se kombi shqiptar është formuar si një komb mysliman pas formimit të shtetit shqiptar. Nuk po ndalem ti bëj kritikën gjërësisht këtij libri, sepse këtë kritikë, sipas meje e ka bërë në mënyrë të argumentuar shkencërisht Kastriot Myftaraj në librin e tij “Terrorizmi Historiografik” Me fakte dhe argumenta të shumta, në këtë libër argumentohet falsiteti i Clayer në trajtimin e çështjes së origjinës së kombit.

Sigurisht, kjo nuk përjashton mundësinë që historianët ti kthehen këtij problemi kaq të rëndësishëm.

Si teoria moderniste dhe ajo postmoderniste, nuk kanë arritur ti japin një përgjigje universale origjinës së kombit. Modernistët mbeten të ngurtë në intepretimet e tyre, kurse postmodernistët, të kapluar nga hutimi epokal, i shikojnë kombet jo si aktorë kryesorë por si mbeturina  të një periudhe të mëparshme. Për pasojë, mohohen krejtësisht të gjitha transformimet historike të popullatave, por edhe idetë e një jete dhe vullneti të brendshëm kombëtar, që i jep formë vetvetes  në një moment të përshtatshem. Kundërshtohet autonomia e ideve duke ia lënë rolin kombzhvillues vetëm skenareve instrumentaliste që absolutizojnë situatën.