Ç’është ideja shqiptare? Mendimtarë të ndryshëm marrin e japin, mundohen të shpjegojnë. Në kohën e Patër Antonit, nënqeshej e ngrihej vetulla me habi kur kjo gjë e mistershme përmendej. A mos i kemi borxhe të pashlyeshme modernitetit?

Ta vëmë Shqiptarin përballë vetvetes si të tillë, në fillim si njeri, e pastaj me të gjithë tiparet e tij përkatëse e në fund le ta vendosim njëherë e mirë a do ta trajtojmë si njeri-kafshë, apo si njeri-njeri.

Kjo ka qenë dhe perspektiva e klerit. Të kesh iluzione mbi përndritjen e supozuar që moderniteti premton, do ishte budallallëk. Moderniteti na fton të shembim themelet e të ngremë një kasolle të përkohshme e të dobët.

Anton Harapi, për nga edukata e tij si klerik normalisht që do të vlerësonte më shumë Aristotelin sesa Platonin në këto punë, megjithatë duhet thënë se materializmin e skajshëm e mohonte qartësisht.

Sipas tij njeriu nuk ishte thjesht një kafshë që ecën me dy këmbë e kërkon të plotësoje vetëm nevojat e saj vetjake dhe të përpiqet me shoqërinë në një konflikt të pafundmë. Jo. Njeriu më së pari zotëron arsyen dhe vullnetin e tij të lirë, çka e bëjnë të ndryshëm nga gjallesat e tjera, duke i dhënë mundësinë atij të marrë pjesë në rendin e botës dhe të çelë dyert e nje urtie më të madhe. Prandaj edhe njeriu merr pjesë në këtë rend i “armatosur” me një vegël të paçmueshme. Duke njohur rendin sipëror nëpermjet njohjes së vetes, ai arrin të shohë brenda tij çka tejkalon individualizmat absolutë, dhe moralin (ose më mirë mungesën e tij) barbar të njeriut-kafshë.

Moderniteti theu disa nga këto parime duke dashur ta ngrejë njeriun më lart seç i takon, duke dashur ta bëjë metafizikën antropologji, në disa raste e në raste të tjera duke mëtuar se sipëroren nuk arrijmë ta provojmë dot.

Këso lloj lojrash shpërhapen në dogmatizime nga më të larmishmet e në fe të reja, “ide” të reja, derisa vjen një ditë ku liberalizmi nuk jep më liri.

Vizioni i Anton Harapit ka qenë i ndryshëm nga neo-shqiptarët për sa kohë që këta të fundit frymezoheshin kryesisht nga sociologjia, një shkencë pozitiviste, kurse françeskanët nga ana tjetër nuk donin ta shteronin shqiptarin nga feja e nga Zoti, veçanërisht në një moment tepër delikat siç ishte tranzicioni i parë shqiptar.

Pra Shqiptari nuk paska qenë kafshë, në fazën e tij para-moderne, ai ka ditur të ruajë doket dhe të bëjë ligjin në tokën e tij. Tranzicioni nuk duhet të shkallmojë çdo gjë pararendëse, por vetëm të na ofrojë një mënyrë jetese që fundja nuk e kapërcen së qenit thjesht një nevojë e kohës.

Françeskanët patën debate të shumta me neo-shqiptarët përsa i përket fesë dhe Zotit. I pari debat qe një polemikë me Branko Merxhanin mbi domethënien e idealit, polemikë kjo që nuk i kapërceu caqet dhe fundja në përgjigjen e Anton Harapit, lihet të kuptohet se këto rrahje idesh duhen lënë për më vonë teksa për momentin, konfliktet ishin të panevojshme madje të dëmshme.

Punët u nxehën keq vetëm me njërin prej neo-shqiptarëve. Teksa Vangjel Koçe në artikullin e tij “Një monument i kulturës shqiptare”, lavdëronte veprimtarinë françeskane duke hedhur tek-tuk edhe ndonjë gjysmë kritikë të vogël, ishte Ismet Toto ai që kaloi deri në një “Grindje me klerin” siç e përshkruan ai në disa artikuj.

Argumenti ishte se veprimtaria e kishtarëve ishte e tejkaluar dhe jo e hapit të kohës. Kjo është pika ime e dytë argumentuese që bën ndryshimin mes Anton Harapit dhe neo-shqiptarëve, referuar konsideratave të Ndriçim Kullës. Edhe nëse kishte ndryshime mes mendimeve të Branko Merxhanit me sociologjinë e tij, Ismet Totos me diktaturën e ndritur kemaliste, dhe Vangjel Koçes me filozofinë e tij karteziane, punët nuk u ndezën aq shumë sa të përçanin unitetin e veprimtarisë së tyre. Nga përgjigjia që Anton Harapi i jep Ismet Totos, do vë këtu dy pasazhe të shkurtra:

“Tash kam fjalen me kundershtarin t’em. Z Ismeti thotë: Unë nuk besoj, pse besimi asht kundra arsyes – Per kundra un tham: Un besoj pse jo vetem m’a thotë zemra e shpirti, por m’a thotë historija dhe m’a provon arsyeja, edhe jam gadi të qes dokumentat e historis e systemin e filozofis, mbas të cillit un i perligji persuazjonet e mija

Aj thotë: Nuk ka Zot pse materja asht Zot, nieri asht Zot. Në tjetren anë un tham: Zoti krijoj materjen, Zoti krijoi nierin. Tash due të pves, cilla riçetë ka opium per të marrë mendsh popullin, a riçeta e tij qi e rritë mendsh tue i thanë: Ti je Zot, a por riçeta e eme qi i thotë me rapsodin shqyptarë Nuk jemi kanë e Zoti na ka falë?”

Deri tani shpjeguam se për Anton Harapin feja është e pajtueshme me kombin, madje më tej së pajtueshmes, është e nevojshme. Anton Harapi shkruan:

“A e dijn servilistat e shteti se shka duen me thanë e ku duen me dalë me mbprojen e moralit shtetnuer të pamvarun, pse të justifikuem prej qellimit të tij? Të jenë leal pra, e të diftojn sheshas, e jo neper dhambë, ata shka kerkojn me monopolizimin e moralit prej anës së shtetit. Parimi i tyne shqyp don me thanë kështu: A po ndieni, ju gjith sa jeni mysliman, ortodoks e katolikë shqyptarë! Me sa besoni në Zotin, aq i kundershtoni shtetit, prandej jeni antishtetnorë e revolucjonarë. T’a dijni se shteti u ka në dorë shpirtin, nderen, lirin e ndergjegjen. Ju jeni nierz të pamoral, pse, posë ligjve të shtetit ju njiheri u shtrohi ligjve të Zotit. Ju i a mohoni shtetit superjoritetin, qysh se fëmivet të t’uej u epni edukaten fetare. Der të mos baheni ateist, ju s’jeni të ndershem as s’jeni shqyptarë në veshtrim të njimendt, prej se jeni kundra shtetit. Kështu nuk kemi ma luftë mendimesh por krizi jete e revolucjon”

Përsëri këto fjalë godasin rëndë. Nëse shteti dhe feja ndodhen në një konflikt të heshtur me njëri-tjetrin, e ardhmja është e pasigurt.

Duke mos dashur të bëjmë pjesë në ekstremitetet tipikisht shqiptare, theksojmë se katërcipërisht mohojmë fondamentalizmin fetar, por nga ana tjetër edhe rrugët e treta të pamenduara mirë. Me rrugë të tretë kuptojmë atë nyje të vështirë për tu zgjidhur, me shumë ngatërresa e lëmshe, të cilën nga padija kërkojmë ta hedhim tutje e ta zëvendësojmë me një gënjeshtër të bardhë që nxihet me kohën. Nyja e vështirë për tu zgjidhur këto kohë është marrëdhënia e fesë me shtetin modern dhe kombin, sidomos në kohët tona ku politika i mëshon besimtarëve si kapital për tu përdorur e për tu mashtruar. Megjithatë çdo gjë kërkon kujdes, nga njëra anë me të vërtetë nuk mund të pajtohemi kurrsesi me fondamentalizmin, por nga ana tjetër as nuk mund ta hedhim fenë nga dritarja. Pra duhet të gjejmë rrugën e mesme, atë më të mirën, e në mendimin tim, kjo rrugë është mu para hundës sonë, mjafton ta zbulojmë.

Si klerik, Anton Harapi kishte mendime shumë të përditësuara për domethënien e kombit. Në artikullin “A jemi shqyptarë por a do të bahemi” ai thotë:

“Per kundra fiset janë permledhja e të gjith atyne nierzvet qi kan nji genealogi d.m.th rrjedhin prej nji pinjuelli, me sa për popull zakonisht merret vesht tansija e nierzvet qi pershin nji shtet. Ata shka bjen ma në sy e banë me ndryshue kombet per së forti asht forca e vullndesës per jetën e perbashkët. Kjo fuqi dynamike asht e madhe sa s’ka, aty ku nemose shumica asht e depertueme me iden kolektive, me sa asht e ligshtë, nder ato kombe, ku zotnojn qellimet e interesët vehtjake e lokale. Fichte e la fjalë, kur tha sie nji popull, po s’kje nji aglonomerat, nuk ka si mos të mendojë per madhni të vet: aj kurr nuk thotë mjaft, nuk ban konkurrenta, e i ban ball gjithshka ka njyrë egoistike, e kshtu mund të thomi se nacjonalizmi asht nji individualizem kolektiv”

E sa për një zgjidhje të këtij problemi, tek artikulli “Tri zanamare ase harmonija nder elementa të ndryshme në Shqypni”, Anton Harapi përvijon idetë e tij mbi aktualizimin e kësaj zgjidhjeje.

Zgjidhja është trepalëshe. Në fillim sipas tij na duhet ta mirëmbajmë intolerancën dogmatike mes feve, ortodoksë, myslimanë e katolikë, le ti mbajnë parimet e tyre për sa kohë Zoti është një për të gjithë e fundja në të njejtin Zot besojnë. Si kundërpeshë ndaj kësaj, toleranca qytetare dhe toleranca shtetërore duhet të bazohen tek dashuria për njëri-tjetrin si shqiptarë, dhe tek dorëzania që i jepet shtetit për tu bërë arbitër i drejtësisë dhe i mirëqënies.

Disa autorë këtë e kanë interpretuar, si një dëshirë e katolikëve për ta ndarë Shqipërinë në kantone, secila me ligjin e vet, por unë mendoj se përgjithësisht kjo ide ka synuar një bashkim të shqiptarërve, jo të gënjeshtërt e të përkohshëm, por krijimin e një nyjeje të vërtetë, ku raporti i Shqipërisë me vetveten dhe me oksidentin, do arrihej të qartësohej nëpërmjet edukatës njëkohësisht të urtësive sipërore, si dhe atyre tokësore.

Mbase është pak utopike si ide, dhe mund të pajtohemi me ata që thonë se në momentet delikate të tranzicionit të parë, kjo do donte shumë kohë dhe përpjekje për tu realizuar nga njerëz me ideale, dhe jo me dukje të kota.

Gjithsesi, kohët kanë ndryshuar, dhe na lypet të gjejmë zgjidhje të reja, ama një gjë është e sigurt, thënia “Feja e shqyptarit është shqiptaria”, do arrijë të gjejë kuptimin e saj më të vërtetë, kur myslimani shqiptar, ortodoksi shqiptar, dhe katoliku shqiptar, të tre si të tillë, të arrijnë ta shohin njëri-tjetrin si vëllezër në përkatësi e komb, e të mos bien pre e ambicieve të huaja keqdashëse, dhe hardhucave të politikave asimiluese. Sigurisht që artikulimet për këtë çështje duan kohën e tyre dhe përkushtimin. Zgjidhja e nyjes problematike megjithatë, do të çojë njëherë e mirë tek lidhja e nyjes kombëtare.

“Shpirti i Shqyptarit me gjithë besimet e ndryshme, e ndien fuqishem se i njejti Zot i vërtetë, asht Zoti i myslimanëvet, Zoti i ordhodokësvet, e Zoti i katholikëvet. Në sajë të njij Zoti, Babë i mirë, i drejtë për të gjithë, na jemi vllazën, pse të gjithë bijt e njij Zoti qi na ka falë. Pra Zoti i të gjithë neve, e na të gjithë të Zotit. Në themel të këtij imperativi na jemi nji. Ja, pra, se kurrgja nuk na vllaznon ma fort se Zoti. Zoti asht visari i përbashkët i të gjithë Shqiptarëvet pa ndryshim”

This blog post has been Digiproved © 2019